میدان نقش جهان اصفهان

میدان زیبای نقش جهان اصفهان یکی از ارزشمند ترین بناهای تاریخی و میراث گردشگری موجود در ایران است. این میدان که با نام میدان شاه بصورت تاریخی و بعد از انقلاب با نام میدان امام نامگذاری شد ، در مرکز شهر اصفهان واقع شده است و به عنوان قلب تاریخی این شهر شناخته می شود.

 با وجود اینکه ایران در صنعت توریسم هنوز چندان موفقیتی نداشته اما با این حال سالیانه هزاران نفر برای بازدید از این اثر شگفت انگیز راهی ایران می شوند.

از اصلی ترین جاذبه های این میدان چهار بنای تاریخی اطراف میدان هستند که عبارتند از عالی قاپو، مسجد امام ( مسجد شاه) ، مسجد شیخ لطف الله و سر در قیصریه. میدان به حالت یک مستطیل بزرگ ساخته شده است و این چهار اثر درست در مقابل هم و هر یک در مرکز یک سمت از میدان واقع شده اند.

 در اطراق این میدان نیز حجره هایی تاریخی وجود دارد که در پشت آنها بازارچه ای واقع شده و در این حجره ها عموما صنایع دستی مشهور اصفهان فروخته می شود. البته این حجره ها بصورت معمول دو طبقه هستند اما در طبقات فوقانی آن فعالیت رسمی اغلب انجام می شود.

میدان نقش جهان از اولین آثار تاریخی ایران بود که در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. این میدان در سال 1313 در فهرست آثار ملی و در سال 1358 در یونسکو ثبت شد.

وجه تسمیه

میدان نقش جهان پس از ساخته شدن با نام میدان شاه نامگذاری شد. هر چند بعد از انقلاب نام این میدان به میدان امام تغییر کرد. ساخت این میدان به زمان شاه عباس دوم باز می گردد. در این زمان در اطراف این محل که قبلا باغی بزرگ و آباد بود و به باغ نقش جهان شهرت داشت دو میدان وجود داشت که به میدان عتیق و میدان شاه شهرت داشت و از آن برای خرید و فروش استفاده می شد.

به دلیل شلوغ شدن این دو میدان و نیاز به فضای بیشتری تصمیم گرفته شد تا میدانی دیگر به این میدان ها اضافه شود، از این رو  فضای باغ گرفته شد و میدان اولیه نقش جهان در این مکان بنا گذاشته شد و به دلیل اینکه در مجاورت میدان شاه و مسجد شیخ لطف الله بود به میدان نو شناخته شد. در باغ نقش جهان عمارتی قدیمی وجود داشت که برای ساخت این میدان مجبور به تخریب آن شدند و از مصالح آن برای ساخت این میدان استفاده کردند از این روی برخی به آن نام نقش جهان دادند.

متاسفانه با گذر زمان میدان عتیق یا میدان کهنه و میدان نو یا نقش جهان تخریب شدند و اثری از آنها باقی نماند اما میدان شاه همچنان پا بر جا ماند، در سال های اخیر میدان کهنه اصفهان یا همان میدان عتیق بازسازی شد و به نام میدان امام علی شناخته شد ولی میدان نو به دلیل اینکه جاذبه های آن دو دیگر را نداشت به دست فراموشی سپرده شد اما نام میدان نو که همان نقش جهان بود امروزه بصورت مستعار بر روی نام میدان شاه گذاشته شده و به این نام معروف شده است هر چند هنوز هم در ثبت یونسکو و ملی این میدان به نام میدان امام بعد از میدان شاه نامگذاری شده است.

میدان نقش جهان یا میدان امام تنها با دید تجاری استفاده نمی شده است. با شهرت و اعتبار بیشتر این میدان کم کم میدان نقش جهان به مکانی برای مذاکرات سیاسی و دولتی نیز مبدل شد و از کاخ عالی قاپو عمدتا برای پذیرایی و مشاهده مراسم مذهبی و سیاسی توسط دولتمردان استفاده می شد.

مشخصات میدان نقش جهان

همانگونه که توضیح داده شد ساختار میدان نقش جهان بصورت مستطیل شکل است. طول این میدان 560 متر و عرض آن 160 متر است و در اطراف آن در مجموع 200 حجره یا فروشگاه سنتی دو طبقه وجود دارد. در مرکز سمت راست طولی این میدان از ورودی خیابان سپه کاخ عالی قاپو، سمت چپ طولی مسجد شیخ لطف الله، سمت چپ عرضی میدان سر در قیصریه که ورودی بازار سنتی میدان نیز به همین نام قیصریه است وجود دارد و در سمت راست عرضی میدان مسجد شاه و یا مسجد امام واقع شده است.

تاریخچه مختصری از میدان نقش جهان

در ابتدا در محل میدان نقش جهان باغی بزرگ و آباد به نام نقش جهان وجود داشت که در آن ساختمان های دولتی و تاریخی دیگر از جمله  کاخ فرمانروایان تیموری و آق قویونلوها وجود داشته است. میدان باغی این باغ را درب کوشک می نامیدند که مکان آن در محل ساخت کاخ عالی قاپو بوده است.

در زمان سلجوقیان قسمتی از این باغ که موسوم به میدان کوشک بوده برای اجرای برخی از مراسم مذهبی و رسمی مانند مراسم نوروز و یا برای اعدام مخالفان حکومت استفاده می شد. گفته می شود محمود برادرش برکیارق را در این میدان دستگیر کرد.

شاه عباس اول میدان را گسترش داد و آن را برای اجرای برخی از آیین ها، چراغانی می کرد. برخی از منابع اعتقاد دارند که اندازه میدان امروزی در زمان شاه عباس اول مشخص شده بود. دو معمار برجسته اصفهانی به نام محمد رضا اصفهانی و علی اکبر اصفهانی طرح میدان نقش جهان را به شکل امروزی ترسیم کردند و نام خود را هم بر سر درب بناهای میدان منقش کردند.

به عقیده صاحب نظرین طرح این میدان تا حدود زیادی برگرفته شده از میدان عتیق سابق در اصفهان است. ضمن اینکه این نوع طرح قبلا هم در میدان کهنده یا میدان عتیق استفاده شده بود. این نوع معماری در معماری ایرانی به نام میدان ایرانی نامیده می شود و به این شکل است که در اطراف میدان بازار در نظر گرفته می شده و در مرکز آن بناهای حکومتی و مذهبی هم حتما دیده می شده است.

 به همین دلیل میدان عتیق اصفهان که امروزه با بازسازی به میدان امام علی شناخته می شود به عنوان نمونه و الگو ساخت میدان نقش جهان و  بسیاری از میدان های بزرگ دیگر از جمله میدان امیر چخماق در یزد و میدان شاه در قزوین و یا میدان صاحب آباد در تبریز شناخته می شود.

میدان نقش جهان در طول دوران صفویه در اوج شکوفایی خود بود اما کم کم در دوران شاه سلیمان و شاه سلطان حسین توجه کمی به این میدان از سوی دولتمردان شد. در دوران شاه سلطان حسین کم کم جوی های آب از جریان ایستاد و تمامی درختان این میدان از جمله آن دست از درختان که خود شاه عباس کاشته بود نیز خشکید.

میدان نقش جهان در دوره قاجار دوره ای بسیار ذلت بار را تجربه کرد. بخصوص با حمله اشرف افغان و سپس با استقرار دولت قاجار این میدان هر روز رو به افول رفت و قسمت های زیادی از آن تخریب شد. از جمله مهم ترین آثار این میدان که از دست رفت عمارت نقاره خانه میدان بود. ظل السلطان حاکم وقت قاجاری اصفهان و شاهزاده صارم الدوله که بسیاری از آثار ارزشمند تاریخی در این شهر را نابود کردند نقش بسزایی در این ویرانی ها داشتند و حتی میدان را تا مرز نابودی پیش بردند. با روی کار آمدن دولت پهلوی میدان نقش جهان دوباره مورد توجه قرار گرفت .

رضا شاه دستور داد تا میدان دوباره بازسازی شود و تمامی بافت میدان به خوبی مرمت شد. از این رو این میدان را دوباره میدان شاه نامیدند.

بناهای میدان نقش جهان

چهار بنای تاریخی و عظیم و مشهور اصفهان یعنی مسجد جامع عباسی یا مسجد امام یا مسجد شاه در ضلع جنوبی میدان نقش جهان، عمارت یا کاخ عالی قاپو در ضلع غربی ، سر در قیصریه در ضلع شمالی و مسجد شیخ لطف الله در ضلع شرقی میدان واقع شده اند. در اطراف میدان چهار بازار بزرگ وجود دارد  که از بازارهای تاریخی ایران و مربوط به سال 1017 قمری هستند

مسجد امام یا مسجد شاه

مسجد شاه در سال 1020 قمری و به دستور شاه عباس ساخته شد هر چند معماری بیرونی و نما کاری آن تا زمان شاه سلیمان به طول انجامید. این مسجد بزرگترین و مهم ترین مسجد بر جای مانده از دوران صفویه است. علی اکبر اصفهانی کار معماری این بنا را بر عهده داشت. در بالای سر درب این مسجد نیز کتیبه ای با قلم خوشنویسی زیبای استاد علیرضا عباسی دیده می شود.

کتیبه های خوشنویسی دیگر هم متعلق به اساتید به نام خوشنویسی دیگر عبد الباقی تبریزی و محمد رضا امامی در این مسجد وجود دارد. مناره ها 48 متر و خود گنبد 52 متر  و مناره های ورودی 42 متر ارتفاع دارند. معماری و کاشی کاری این مسجد از شگفتی ها و هنرمندی های این معمار برجسته بوده و شهرت جهانی دارد.

سر در قیصریه

این سردر در واقع ورودی بازار بزرگ اصفهان بوده است . نقاره خانه مشهور اصفهان بر روی این بنا ساخته شده بود که متاسفانه در زمان قاجار تخریب شد و اکنون دو طبقه از آن بر جای مانده است. سر در قیصریه به عنوان دروازه اصلی ورودی بازار اصفهان بوده و چهار راه فرعی و یک حوض نیز داشته است، حوض آن در سال 1340 به باغچه تبدیل شد ولی مجددا احیا شد.

به دلیل شباهت این بنا به شهر بنایی در شهر قیصریه این نام بر آن تعیین شد. در بالای این سر در آثاری از رضا عباسی دیده می شود. ضمن اینکه ناقوس دیر هرمز و ساعت قلعه پرتغالی ها جزیره هرمز با فتح این جزیره به اصفهان آورده شد و در بالای این سر در نصب شد.

عمارت عالی قاپو

عمارت عالی قاپو یکی از بناهای شگفت انگیز و فوق العاده نه تنها در ایران بلکه در جهان است. این عمارت در 6 طبقه اصلی ساخته شده و در زمینی در حدود 1800 متر بنا شده است. ارتفاع کاخ 34 متر است اما وجود تزئینات متفاوت و منحصر به فرد در هر طبقه بصورت خاص ، خاصیت واکنش به صوت و صدا در ورودی کاخ، تالار پذیرایی بسیار زیبا، تالار موسیقی ، 53 اتاق نشیمن با تزئینات و دکوراسیون منحصر به فرد، اتاق جلسات، دولتخانه برای مهمانان شاهنشاهی و غیره از ویژگی های بارز این بنا است.

در پشت کاخ پلکان مارپیچی وجود دارد که به بالای کاخ راه داشته و برای گفتن اذان از آن استفاده می شده است. این کاخ بر روی ستون های چوبی ساخته شده است. ضمن اینکه این کاخ از بیرون از یک جهت دو طبقه، از یک سمت طبقه و از سمت های دیگر سه طبقه دیده می شود.

 شاه عباس آنقدر این بنا را دوست داشت که برای قداست آن دری از درهای رواق های مرقد مطهر امام علی را برای ورودی این بنا انتخاب کرد.

مسجد شیخ لطف الله

این مسجد که به مسجد اختصاصی شاه عباس هم شهرت داشته به دستور خود شاه عباس ساخته شده و به عقیده بسیاری از کارشناسان این مسجد یکی از زیباترین بناهای تاریخی جهان و بخصوص بناهای تاریخی اسلامی جهان است.

هر چند آسیب های دوره قاجار بر این مسجد بسیار گران بود اما با همت و دستور رضا شاه این بنا به کلی بازسازی شد و به همین دلیل کاشی کاری بیرونی نما مربوط به سال 1315 است. این بنا از محل گنبد 32 متر ارتفاع دارد و حدود 17 سال برای تکمیل ساخت آن زمان صرف شده است. این مسجد بر خلاف مساجد دیگر دوره صفوی نه صحن دارد و نه مناره. سر درب این مسجد نیز با قلم زیبای خوشنویسی علیرضا عباسی مزین شده است.

بناهای تخریب شده در میدان نقش جهان

در خصوص وجود ابنیه دیگر در این میدان نقل قول های زیادی هست، بخصوص قبل از ساخت این میدان گفته می شود که آثار زیادی از بین رفته است. اما بعد از ساخت این میدان نیز آثار زیادی در میدان وجود داشته اند که به دلایل مختلف از بین رفته اند.

سر ستون های مرمرین یکی از این آثار بودند که برخی معتقدند مربوط به تخت جمشید بوده است. این دو سر ستون یکی در چهلستون است و دیگری در موزه ایران باستان در تهران نگهداری می شوند.، اثر دیگر 110 عراده توپ اسپانیایی بوده که در زمان فتح هرمز به اصفهان و میدان نقش جهان آورده شده بود، در مرکز میدان نیز میله ای به نام میله قپق به ارتفاع 4 متر وجود داشته که امروزه هیچ اثری از آن نیست و بنای دیگری نیز در میدان وجود داشته که ساعت اروپایی بر روی آن نصب بوده که امروزه اثری از آنها هم نیست.

مدرسه خواجه ملک نیز که به نام مدرسه شیخ لطف الله نیز شناخته می شد در مجاورت مسجد شیخ لطف الله وجود داشته که به لطف حاکمان قاجار به کلی از دست رفته است.

کارکرد میدان نقش جهان

میدان نقش جهان در زمان ساخت خود یکی از بزرگ ترین میدان های جهان بوده است و به عقیده برخی از مورخین مانند شوالیه ژان شاردن به عنوان زیباترین میدان جهان توصیف شده است. در دوره شاه عباس بزرگ از این میدان برای برپایی مراسم سلطنتی و مذهبی، بازی چوگان، رژه های نظامی ، جشن ها و نمایش ها استفاده می شده است. هنوز هم دو دروازه چوگان سنگی در این میدان به یادگار بر جای مانده است.

انجام این مراسم از زمان قاجار دیگر در این میدان انجام نشد ولی با بازسازی این میدان توسط رضا شاه برخی از مراسم دولتی و جشن ها به این میدان انتقال داده می شد و از مهمانان شاهان پهلوی در این میدان استقبال و پذیرایی می شد.

با انقلاب اسلامی ایران این میدان  به محل تجمع های سیاسی و نماز جمعه مبدل شد و عمدتا تنها نقش گردشگری و خرید کالاها و صنایع دستی را دارد.