تخت جمشید شیراز

تخت جمشید ، مشهور به پارسه، پرسپولیس و یا چهل منار از مفاخر ما ایرانی ها و نام یکی از شهرهای باستانی ایران است که برای ده ها سال به عنوان پایتخت با شکوه پادشاهان هخامنشیان در زمان اوج اقتدار ایران بوده است.

 تخت جمشید در واقع نام کاخی است که در این شهر باستانی واقع شده است  و در دوران پادشاهی داریوش بزرگ، خشایارشاه و اردشیر اول به مرور ساخت آن تکمیل و تکمیل تر شده و حدود 200 سال در اوج قدرت و اعتبار خود فعال بوده است.

کاخ تخت جمشید مکانی بود که هر ساله بنا بر سنت موجود از تمامی کشورها و امپراطوری های زمان به منظور دست بوسی در آغاز سال نو هدایا و پیشکش هایی را برای شاه می آوردند و تجمع می کردند. حکمرانی به بزرگترین سلسله پادشاهی ایران از این کاخ بوده است.

ساخت بنای تخت جمشید به نوشته مورخین به 518 سال پیش از میلاد مسیح در شهر پارسه بنا گذاشته شده است. دستور ساخت این کاخ را داریوش بزرگ صادر می کند و پس از او پسرش خشایارشاه و نوه اش اردشیر یکم ساخت این مجموعه را ادامه می دهند.

 درایت و کاردانی داریوش بزرگ و فرزندانش و ایجاد سنگ نوشته ها و یادبودهایی که در این کاخ بنا گذاشته و همچنین استفاده از بهترین نوع سازه ها باعث شده تا بسیاری از دانش تاریخی ما بخصوص در مورد نحوه حکومت داری، ساخت و پیشینه هخامنشیان از روی این سنگ نوشته ها و آثار به جای مانده باشد و اطلاعات زمان هخامنشیان را تا حدود زیادی دست نخورده برای ما به یادگار گذاشته است.

بر اساس تخمین های سامنر کاخ بزرگ تخت جمشید در مجموع 39 قرارگاه مسکونی داشته و بر اساس مطالعات او در آن زمان حدود 43600 نفر در این کاخ سکونت داشته اند. هنوز به جرات کسی علت ویران شدن این کاخ با شکوه را نمی دانند اما بسیاری از مورخان اعتقاد دارند دلیل اصلی خرابی این کاخ حمله اسکندر مقدونی در 330 پیش از میلاد و تخریب این کاخ با آتش زدن آن بوده است.

گفته می شود که دست نوشته ها، و لوح های زیادی در این زمان از بین رفتند و با این کار در واقع اسکندر پیشینه و فرهنگ و هنر ماندگار هخامنشی و یا ایرانی را به آتش کشید. هر چند هنوز هم ویرانه های تخت جمشید اصالت ایران را به رخ جهانیان می کشد و بسیاری در این خرابه ها و ویرانی هایی که بر جای مانده نشانه های عقده خشونت و بی رحمی را با اتش و هجوم می بینند.

در سال 1979 تخت جمشید در آثار جهانی یونسکو ثبت شد. در این کاخ همچنین کتیبه هایی از پادشاهان ساسانی در کاخ تچر یافت شده است که نشان می دهد که ساسانیان نیز این مکان را گرامی داشته اند. با ورود اسلام به ایران و در سایر زمان ها نیز تخت جمشید بسیار مورد توجه و احترام بوده است و در زمان روی آوردن ایرانی ها به اسلام این کاخ را چهل منار یا هزار ستون نامیدند.

همچنین در این کاخ  به خط کوفی دو کتبه مربوط به عضد الدوله دیلمی یافت شده است. کتیبه هایی نیز به زبان عربی و فارسی در آن دیده می شود که آخرین کتیبه مربوطه به دوره قاجار  است که گویی به دستور مظفر الدین شاه نوشته شده و در کاخ تچر نصب شده است.

مکان امروزی کاخ تخت جمشید در استان فارس و شمال شهرستان مرودشت است. شاهان هخامنشی از جمله داریوش بزرگ، خشایارشاه، اردشیر یکم و داریوش دوم در محلی به نام نقش رستم در فاصله 6.5 کیلومتری تخت جمشید به خاک سپرده شده اند.

 دو آرامگاه تمام شده و یک آرامگاه نیمه تمام دیگر نیز در تخت جمشید وجود دارد. یکی از این آرامگاه ها در دامنه کوه رحمت و مشرف بر تخت جمشید است که در آن اردشیر دوم و اردشیر سوم به خاک سپرده شده اند و در جنوب تخت جمشید نیز یک آرامگاه نیمه تمام منصوب به داریوش سوم وجود دارد.

تا کمی بعد از ساخت این کاخ نیز اصلاحاتی در آن انجام می شد که تعمیرت اساسی این کاخ به دوران اردشیر سوم باز می گردد. اما بعد از ویرانی این کاخ در هیچ دورانی اقدامی برای اصلاح و بازسازی این بنای بسیار عظیم و مهم نشده است.

نام تخت جمشید

داریوش بزرگ، تخت جمشید را در زمان ساخت، پارسه نامید. که به معنی شهر پارسیان بود و قصد او منصوب کردن آن به پارسی بوده است. نام پرسپولیس را یونانی ها به این کاخ دادند که در زبان یونان به معنی شهر پارسه می شود و امروزه نیز اغلب اروپایی ها به این نام تخت جمشید را می شناسند. بعدا ساسانیان آن را سد ستون نامیدند و در فارسی معاصر نام آن ار تخت جمشید به معنی قصر شاهی می نامند.

در اسطوه های ایران این کاخ را کاخ جمشید پادشاه اسطوره ای ایران می دانستند. فردوسی در شاهنامه خود به تمجید از جمشید شاه پرداخته و او را زیبا رو و عادل و آورنده نوروز نامیده است که هفتصد سال بر ایران در شکوه و عظمت خود پادشاهی کرده است.

در اصل دلیل نامگذاری این مکان به تخت جمشید این بوده که بعد از صدها سال که از حمله اعراب و اسکندر به ایران گذشته بوده و مردم به کلی هخامنشیان را فراموش کرده بودند ، مردمی که با خرابه های این کاخ مواجه می شوند گمان می برند که این همان کاخ جشمید توصیف شده در اساطیر و نوشته های انها است. زیرا توان خواندن کتیبه ها و نوشته ها را نداشتند.

به همین دلیل این کاخ از آن زمان به نام تخت جمشید نامیده شد. اما بعد از سال ها با ترجمه کتیبه های میخی مشخص شد که نام این مکان پارسه بوده است.

با ورود اسلام به ایران مسلمانان این مکان را محترم شمرده و نام چهل منار یا هزار ستون روی آن گذاشتند و آن را به سلیمان نبی و جمشید ارتباط دادند. غربی ها این کاخ را پرسه پلیس نامیدند (صورت شاعرانه آن <<پِرسِپ توُلِس>> لقبی است برای <<آتِنِه>> الهه خرد). در واقع این لقب را آشیل شاعر یونانی برای این مکان انتخاب کرده است.

موقعیت کاخ تخت جمشید

تخت جمشید در 57 کیلومتری شیراز و 10 کیلومتری شمال مرودشت استان فارس در مرکز این استان واقع شده است. ارتفاع این کاخ تا سطح دریا 1770 متر است.  ساخت بنای تخت جمشید بر روی سکویی به نام صفه که سکوی سنگی است در ارتفاع بین 8 تا 18 متر بنا شده است.

 این کاخ 455 متر در جبهه غربی، 300 متر در جبهه شمالی، 430 متر در جهه شرقی و 390 متر در جبهه جنوبی ابعاد دارد. تخت جشمید طولی برابر با آکروپولیس آتن یونان دارد اما عرض آن بیش از 4 برابر این کاخ یونانی است.

به نقل از کتیبه بزرگ داریوش بزرگ هخامنشی که در دیواری در جبهه جنوبی تخت جمشید قرار دارد قبل از ساخت این بنا در این مکان هیچ بنا و یا سازه دیگری وجود نداشته است. این کاخ در حدود 125 هزار متر مربع وسعت دارد.

پژوهش های باستان شناسی انجام شده در تخت جمشید

برای اولین بار رضا شاه پهلوی یکی از زبده ترین کاوشگران یعنی ارنست امیل هرتزفلد آلمانی را در سال 1931 مامور به تحقیق و کاوش در تخت جمشید کرد.

وی که از طرف موسسه خاور شناسی دانشگاه شیکاگو فرستاده شده بود یک نسخه از یافته های خود را به این دانشگاه می داد که هنوز هم در آنجا نگهداری می شود. بر اساس یافته های هرتزفلد دلیل ساخت این کاخ داشتن مکانی شاهانه و در خور شاهنشاهی بوده است و در واقع داریوش به دنبال مکانی بوده که برای شاه پارسی مناسب باشد و بتواند جشن ها و مراسم خود را در آن بر پا کند. با وجود اینکه مرکز امپراتوری هخامنشیان در ان زمان در این مکان نبوده اما بنا بر دلایلی داریوش این مکان را برای ساخت کاخ در نظر می گیرد.

عمده ستون های تخت جمشید از چوب ساخته شده است. اما با توجه به اینکه قوی ترین درختان آن زمان که سروهای لبنانی و ساج های هندی بودند نمی توانستند وزن سقف را تحمل کنند از ستون های سنگی در برخی از ایوان ها استفاده شد. البته در ستون های چوبی نیز به عنوان سر ستون و ته ستون از سنگ های تزئینی استفاده شده است.

گفته می شود که برای ساخت این کاخ معمارانی از تمامی قلمروهای هخامنشی به همراه انواع هنرمندان و صنعتگران حضور داشته اند. هنرمندان و معمارانی که عمدتا آشوری، مصری، اوراتوئی، لودی، هندو، بابلی، سکائی ، ایونی و غیره بودند.

معماری این کاخ بسیار حرفه ای بوده است. ستون های بزرگ کاخ تخت جمشید هر چند به نظر یک تکه می ایند اما در واقع تکه تکه بوده و روی هم سوار شده اند. استفاده از سرب مذاب در محل اتصال این ستون ها به منظور تحکیم شدن ستون ها و البته مقاوم سازی ستون ها در برابر زلزله بوده است.

 در واقع سرب به دلیل نرم بودن در زمان لرزش از خود واکنش نشان می دهد و همانند فنری که امروزه در برخی از سازه ها در زیر ستون ها استفاده می شود کاربرد داشته است. ماندگاری ستون های عظیم تخت جمشید نشان می دهد که معماری در آن زمان در تخت جمشید تا چه میزان حساب شده و حرفه ای بوده است.